Форум

«ГУБЕРНИЗАЦИЯ» неда БИЗ КЪАЙРЫ БАРАБЫЗ?

Мындан алда Шимал Кавказны субъектлерин (6 республика бла 1 крайны) Къыбыла федерал округдан айырыб, аланы энчи Шимал Кавказ федерал округ этиб, бирикдирдиле. Сёзсюз да, быллай къуралыш кесини тамалында бек кёб таблыкъла берликди. Сёз ючюн, къайсы республикагъа да, Ростовдан эсе, былайда Пятигорсскеге баргъан кёбге джууукъду. Неда бирча джарсыулары болгъан субъектлени округ дараджада да бирлешдириу, алагъа энчи эс бёлюу, Аллах буюрса, барысына да джарарлай джангы мадарланы, лагъымланы къураугъа, джангы джолланы табыугъа да себеб болур.
Ай, медет, бу джангы сюйюмчюню ол иги татыуу бла къоймадыла! Аны баямлагъан бла бирге, хауада бир джангы къоркъуу да «ийис» этиб, узакъ джайылды. Талай кюнден бери ара телеканалла, джангы полпредни танытхан сылтау бла, «джангы иннетни» да къууугъун этиб кюрешедиле. «Джангы иннетлери» уа неди – бу арт 10-15 джылдан бери ётюрюк глобалистле удулаб кюрешген дыгаласха ушайды: РФ-да миллет республикаланы къурутуб, бютеу субъектлени губернияла этиу. Бу республика дараджа кимге къыйынлыкъ неда джарсыу салады? Бизден да, къралдан да не излейдиле?
Тишлери кичиб айланнган политикан «кючюклеге» джууаб берир ючюн, Рф-ны къуралыу тарихин эсгертирге излейме. Уллу СССР кърал чачыла айланнган заманлада, РСФСР да аны сырын тартыргъа башлагъанын эслеб, эм алгъы бурун бу республикала «джан салгъанларын» былай дженгилде къалай унутадыла? 1992-чи джыл 31-чи мартда Федератив Кесаматны алгъы бурун республикала къурагъан шой эдиле! Алай демеклик, Россия Федерацияны тамалын бюгюннгю миллет республикала салгъандыла. Бюгюнлюкде джангы Конституция бла джашау этгенлигибизге, ол Кесаматны не тарих магъанасы кем болмагъанды, не аны ара мурдору кесини баш дараджасын тас этмегенди – ол шартлары бюгюн да кючлеринде турадыла. Ол, биринчиси.
Экинчиси, РФ-ны Конституциясыны 5-чи (аны кибик 65-чи, 66-чы, 68-чи эмда башхала) статьясы бютеу республикаланы энчи кърал болгъанларын ачыкъдан айтыб турады. Болса да, областла бла крайлагъа эмда ала кибик башха автоном субъектлеге аллай энчилик, къраллыкъ буюрулмайды. Ол затла уа кеслери алларына кирмегендиле къралыбызны Баш законуна. Сёз ючюн, тарихчиле тохташдыргъанларына кёре, къарачай Х-чу ёмюрден бери тюрлю-тюрлю дараджада энчи къраллыкъ джюрютюб келген халкъды. Таб, СССР-ни заманында да кесибизни автономиябызны белгилеелгенбиз. Да, сора, къаллай чурум бла, къаллай сылтау бла, не акъыл бла джокъ этерге излейдиле Россия Федерацияны къурагъан къралланы къраллыкъларын? Кимге керекди быллай биригиу?
Былайда энтда бир затха эс бёлюрге излейме. Россия Москвадан неда федерал аралыкъдан башланмайды. Бизни къралыбыз бизни кесибизден башланады. Ол себебден, быллай заран «ийисли» иннетлеге тынгылаб къоймазгъа керекбиз. Ол умут бла мен да кёлюмдегин айтыргъа излейме.
Политика кёзден къарагъанда, республикаланы барлыгъы, къралыбызны федеративлигин чертген болмаса, ол затха не аз да къаршчы келмейди. Андан да озуб, ала болмасала, къралны федерация шарты да болмайды! РФ-ны кёб миллетли республикан кърал болгъанын алгъы бурун аны къурамында ол 19 республиканы барлыгъы белгилейди. Мени сартын, политика кёзден къарагъанда, бу туура да хайырлы кесегиди.
Кърал оноуну джюрютюуде да бир тукъум бир табсызлыкъ кёрмейме. Неге, республикаланы конституциялары бла башха законлары федерал Конституция бла законлагъа толусу бла бойсунубдула эмда аланы чеклеринде къуралыбдыла. Республикала бла федерал аралыкъ кимге къаллай эркинлик, къаллай борч джетгенин, толтуруучу органлада къаллай къуллукъла болургъа кереклиси, ким кимге эмда къалай бойсуннукълары энчи кесаматла бла, законла бла кескин белгиленибдиле.
Ачха джюрютюу десек а, бу джаны бла биринчи кюнюнден да джарсыу джокъду: ачха атына сом (рубль) белгиленибди эмда андан башха тюрлю джангыз бир республикан ачха да джюрюмейди.
Иш джюрютюуню сылтаугъа салама деген а, кеси айыблы боллукъду! Бюгюннгю республикаланы дараджаларын кетергенликге, бир-бирлерине къошханлыкъгъа, биз барыбыз да бу джерде къаллыкъбыз – не география энчиликле, не джол байламлыкъла, неда бу бар мюлкле джукъгъа да кетерик тюлдюле, тюрленнген да этмейдиле. Федерал закон бла бюгюн да субъектлени араларында не чек, не таможня салыргъа, ала кибик башха тыйгъычла къураргъа джарамай шойду. Бирикдириу бу джаны бла не джангы таблыкъла берирге боллукъду? Бир зат да! Андан да озуб, тюрлю-тюрлю мюлклени дараджаларын, иеликлерин, тюрлендиребиз деб, талай джылгъа джангы джарсыула туудурургъа болурла…
Мени сартын, ачыкъдан айтыллыкъ эм уллу чурумлары – бир къауум субъектле хайырлы тюлдюле, «садакъасыз» джашаялмайдыла, дерик болурла. Сёзсюз да, бюгюнлюкде къралны бек кёб субъекти (бир къауум республикала да аланы ичлеринде) дотацияла бла кечинедиле. Болса да, не, республикан дараджасын юсюнден алгъанлай, бютеу «аурууун» да алыб къоярыкъбыз, демми турадыла? Алай эсе, бу кърал «садакъа» бла кечинмек этген областла бла крайла къайдан чыгъадыла да? Эшта, бу дотацияда турууну керти чуруму, субъектни къраллыкъ дараджасында болмай, аны табигъат, экономика, турмуш… дегенча энчиликлеринде болур.
Былайда федерал аралыкъны иш-ачха джюрютюуде энчи джангылычларын да, «адам айыргъан» къылыгъын да эсгертирге дурусду. Сёз ючюн, 2014-чю джыл боллукъ къышхы Олимпиаданы Сочиге не акъыл бла теджеген эдиле? Тёрт дуния билгенден, Сочи джайгъы курортду, Кавказ тауланы туура да кюнбетиндеди, Къара тенгизни ол джылы тылпыуу да аны «къарлы» болуууна не аз да себеб болалмайды. Къарачай-Черкесия уа чегет бауурда эди, туура къышхы оюнланы джуртуду, Архызы, Домбайы да бар эди… Болса да, анча миллиард долларны бизни республикада «аякъ орунлу» этселе, биз да болаллыкъ эдик «эмчек салыучу» донор!
Неда, республикабызны джериндеги уллу мюлклени энчиликлери, къралны башха субъектлериндеча, бизни кесибизге нек джетмеди? Сёз ючюн, Европада эм уллу теплицала, Москвагъа къарамай, бютеу хайыры кесибизге джетген болса, басдырыкъланнган неда чачайгъанмы этерик эдик? Аныча, кири бизге, майы уа башхалагъа джетген, ненча уллу мюлк барды! Мени сартын, быллай мюлк, быллай иелик джюрютюу бла биз бир заманда да бет джарыкълы болаллыкъ тюлбюз.
Джергили бюджетлеге башындан ачха тергеуде да бек уллу айырмалыкъла бардыла. Москвача, алдан да хар неси джарашхан, толу эмда деменгили инфраструктурасы болгъан субъектлеге бир сохтагъа джылгъа 64 минг сом буюрадыла да, бизнича, эллеге джайылгъан, инфраструктура атына джугъу болмагъан субъектлеге да 30-35 минг сом бередиле. Мунуча «кёзбауланы» бюджетни къайсы статьясында да эслерге боллукъбуз. Быллай политика бла уа, «джарлыла – андан да джарлы боладыла, байла – андан да бай боладыла»…
Бу субъектлени бир-бирлерине «джалгъау» политиканы къулагъы-къуйругъу къадан келеди деген сагъышлада, быллай акъыл да келеди… «Кърал, область, край дараджалада джюрюген мюлклеге «прихватизация» ишлени толу бошаб, джангы не зат ашаргъа билмей, энди республикаланы энчиликлерине кёз атхан болурламы?» деб… Алай эсе уа, чотубуз бек да къоркъуулуду. Нек дегенде, бу «прихватизатор» къауум, аш айырмагъан эмегенлеча, бизни не конституцион Гарантыбызны, не къраллыгъыбызны, не ёмюрлени теренинден ата-бабаларыбызны къанлары бла, мангылай терлери бла джазылгъан тарихибизни, не бюгюннгю рахатлыкъны бир тукъум бир джукъгъа санарыкъ тюлдюле. Ол эмегенлени «намысларын» бу ётген 90-чы джыллада толу, тынгылы таныгъан шой эдик!
90-чы джыллада биз, россиячыла, къарангылыкъ, билмегенлик этдик эсек да, марджа, бу джол былагъа бой бермезге керекбиз! 1000 джылны узагъында кюнден кюннге, джылдан джылгъа, бушуудан къууанчха, тёлюден тёлюге кёче, сакълана, айный келген къраллыгъыбызны, энчилигибизни кимге да нек «эркелетдирирге» керекбиз? Не уа келлик тёлюлеге, кеси балаларыбызгъа мындан арысында джашау керек тюлмюдю… Ол себебден, бу республикаланы чачыб, 100 джылны мындан алдача, губернияла этиу деген иннет кесини тамырында, тамалында да къаугъаны сюргенлени «тылпыуларыды».
Дагъыда бир. Бюгюнлюкде Америкадан уллу банкрот бар эсе да билмейме, алай а ол къралны тыш борчларын хар бир джаны болгъан адамына юлешсенг, хар бирине 45 минг доллар борч джетеди. Болса да, аны къраллыгъын кетергенни къой, джангыз бир штатыны атын огъуна да тюрлендирмей шойдула. Аны айтханым, дуния рахатлыкъ, миллетлени араларында шохлукъ бла бир-бирине ышанмакълыкъ, мингджыллыкъ тарихле, къраллыкъ джюрютюу адетле, конституцион джорукъ бла эркинлик бир тукъум бир ачхагъа сатылмайдыла!
Окъуучу бу чотну тюзюне ангылар ючюн, былайда бир эс бёлдюрлюгюм барды. «Алгъын, Ставрополь крайда заманыбызда, не хатабыз бар эди!» дериклеге – биз аны къурамына автоном область болуб кирген эдик. Кърал энчилигибиз, аз, кёб болса да, сакъланыб эди. Бу джангы «укрупнениеде», мен тюз ангылай эсем, аллай энчиликле, эркинликле болмайдыла. Мени уа «СКФО, Усть-Джегутинский район, а. Джегута» болурум келмейди. Къраллыгъымы, миллетлигими, тилими, диними, тарихими, ашхы умутларымы тас этерим келмейди. Келмегениме да РФ-ны бюгюннгю Конституциясы бла КъЧР-ни конституциясы толу джакълыкъ да, эркинлик да бередиле.
АКЪБАЙЛАНЫ Харун.